تعادل و سرگیجه
تعادل و سرگیجه ، یکی از بیماری های شایع در سالمندان است که می تواند موجب احساس ناخوشنایند در این این افراد شود. شروع علائم سرگیجه ممکن است ناگهانی و یا تدریجی باشد و علائم ممکن است از خفیف تا شدید خود را بروز دهند. هم چنین ممکن است علائم سرگیجه از چند ثانیه تا چند روز طول بکشند.
توانبخشی وستیبولار
زمانی که سیستم عصبی فرد قدرت تطبیق و جبران نداشته باشد، حالت سرگیجه از بین نمی رود. توانبخشی وستیبولار مجموعه ای از اقدامات درمانی فیزیکی هستند که ناتوانی سیستم عصبی مرکزی فرد را جبران می کند.
زمانی که اطلاعات ارسالی سیستم تعادلی گوش دچار نقص قرینگی هستند سیستم عصبی مرکزی با توانایی تطابق که دارد خود را با شرایط جدید هماهنگ می کند. سیستم تعادلی گوش همواره (حتی در هنگام استراحت) در حال ارسال پیام های عصبی از دو طرف به سیستم عصبی مرکزی است اگر به دلایل پاتولوژی اختلالی در ایجاد پیام عصبی دو طرفه صورت گیرد سیستم عصبی مرکزی این ناهماهنگی را در طولانی مدت جبران می کند.
اصول توانبخشی وستیبولار
سیستم عصبی مرکزی حساسیت بالایی به قرینه بودن پیام های عصبی تونیک دارد. در صورتی که پیام های عصبی قرینه نباشند ممکن است یکی از این دو حالت رخ دهد. در این حالت محرکی وجود داشته و حرکتی اتفاق افتاده است و باید با نتایج حواس دیگر مثل چشم هماهنگ شود. در حالت دوم به پیام های عصبی به خاطر یک پاتولوژی کاهش یا افزایش یافته است و به همین دلیل حواس دیگر نمی توانند با این پیام تطبیق پیدا کنند به همین دلیل سرگیجه ایجاد می شود. در این زمان اگر سیستم عصبی بتواند این عدم قرینگی را کنترل کند سرگیجه از بین می رود.
توانبخشی تعادلی
مجموعه ای از حرکات برنامه ریزی شده بدن، چشم ها و سر، که به بهبود بیماران دچار سرگیجه کمک می کند. زمانی که علائم شدید سر گیجه رفع شد. بیمار باید هر چه سریع تر برای شروع مکانسیم های جبرانی دهلیز حرکات عادی و روزمره خود را از سر بگیرد.
نبود تحریک دهلیزی باعث مهار مکانیسم های جبرانی می شود. برای مثال نباید در اتاق تاریک بمانیم چرا که باعث تحریک چشم ها می شود. یا از ماندن در رختخواب نیز باید پرهیز کنیم چرا که باعث تحریک حس عمقی می شود. و یا از بی حرکت ماندن بپرهیزیم. موارد ذکر شده باعث می شوند تا فرآیند جبران صورت نگیرد. بخش مهمی از درمان تعادل در واقع همین حرکات نرمال و عادی فرد است.
روش های عملکرد VRT :
Adaptation سازگاری
در این مرحله مغز یاد می گیرد که چگونه با سیستم تعادلی تغییر یافته هماهنگ شود. مثلا مغز راهی برای سازگاری با سیگنال های ارسالی غیر عادی از سوی عضو آسیب دیده پیدا می کند.
Habituation
در این فرآیند بیمار دچار سرگیجه دائما تحرک های حسی ناهمخوان را تجربه می کند. وجود مکرر سیگنال های خطا باعث می شود تا مغز به این سیگنال های غیر عادی عادت کند. توانبخشی تعادلی شامل حرکات برنامه ریزی شده سر و بدن است که به روند عادت کردن مغز سرعت می بخشد.
Compensation
مغز در فرآیند جبران یاد می گیرد که چگونه از حس های باقیمانده یعنی حس بینایی و حس عمقی استفاده بهتری داشته باشد تا لابیرنت از دست رفته در یک سمت را جبران کند. تمرینات تعادلی دینامیک و استاتیک در VRT به این فرآیند کمک زیادی می کنند. این تمرین ها در مدت زمان 5 الی 10 دقیقه و دو یا سه بار در روز تکرار می شوند.
شرایط محیطی که باید در خانه یا محل کار بیماران دچار تعادل رعایت شود:
آماده سازی شرایط محیطی به منظور حداکثر استفاده از توانایی حس های باقی مانده فرد یعنی حس بینایی و حس عمقی و لابیرینت سالم می باشد.
● نور کافی: افرادی که از بیماری تعادل رنج میبرند در هنگام شب نباید در تاریکی قرار گیرند و حتما یک چراغ روشن در اتاق وجود داشته باشد.
● جمع کردن فرش های کوچک و ضخیم
● دوری از سطح های لیز و لغزنده
● استفاده کردن از میز و صندلی های محکم با پایه های مقاوم و بدون حرکت
● قفسه ها را به گونه ای تنظیم کنید که هنگام استفاده از آن ها نیازی به خم شدن نداشته باشید.
● در اطراف راه پله ها حتما نرده حفاظ مناسب نصب شود.
توانبخشی سرگیجه
برای درمان بیمار های سرگیجه و گیجی، درمان های مختلفی وجود دارد دارو درمانی، توانبخشی دهلیزی درمان های رایج این بیماری بوده جراحی نیز یکی از درمان های سرگیجه است که البته رایج نیست. دارو درمانی برای درمان سرگیجه های شدید و سایر اختلات تعادلی مانند: میگرن دهلیزی، نوریت دهلیزی، بیماری مینیر تجویز می شود. دارو درمانی باعث کاهش سرگیجه های شدید و علائم گیجی می شود. معمولا برای این افراد دارو های آرامش بخش تجویز می شود که ساپرس کننده (خاموش کننده) عملکرد دهلیزی هستند. برای بیماری هایی مثل: هیدروپس آندولنفاتیک ثانویه و منیر داروهایی تجویز می شود که فشار مایع آندولنفاتیک درون گوش داخلی را کم می کند.
بیمارانی که دچار سرگیجه حاد هستند به خاطر نداشتن تعادل، نیستاگموس (حرکت چشم) شدید و گیجی توانایی حرکت کردن ندارند. در این شرایط داروهای کنترل کننده عملکرد دهلیزی برای بیمار تجویز می شود که باعث کم شدن علائم گیجی فرد شده و پس از چند روز بیمار بهبود پیدا کرده و می تواند حرکت کند.
دارو درمانی برای بیماران مبتلا به سرگیجه محیطی مانند: اختلال دهلیزی دوطرفه، سرگیجه وضعیتی حمله ای خوش خیم (BPPV)، نوریت دهلیزی نه تنها به بهبود بیمار کمک نمی کند بلکه،باعث شده تا بازگشت قدرت تعادل بیمار هم به مدت زمانی طولانی تری نیاز داشته باشد.
سیستم عصبی مرکزی فردی که دچار اختلالات محیطی است یعنی عصب تعادلی یا ساختار تعادلی یک یا هر دو گوش او صدمه دیده است، برای مهار و جبران صدمه وارد شده نیازمند حرکت فعال و مستمر شخص است.
بیمار باید زیر نظر پزشک، با استفاده از یک برنامه درمان توانبخشی که متناسب با اختلالات او تنظیم شده، در موقعیت های طراحی شده ای قرار گیرد که به بهبود مشکلات تعادل فرد کمک کند.
در ابتدا تمرینات تعادلی ممکن است باعث عدم تعادل، گیجی (dizzness) ، تاری دید (اسیلوپسی) و سرگیجه شود. اما این علائم رفته رفته با پیشرفت بیمار کمتر خواهند شد. اگر بیمار تمرینات تعادلی نداشته باشد هیچوقت نمی تواند به زندگی عادی خود برگردد، در این شرایط حرکات فرد آرام شده و از قرارگیری در شرایط سخت مانند: ورزش حرفه ای، دویدن سریع و ارتفاع دوری می کند.
توانبخشی تعادلی شامل مجموعه ای از تمرینات فعال است که پزشک متخصص شنوایی با توجه به نوع اختلال تعادلی بیمار و نتایج بدست آمده از آزمون های تعادلی مانند: پتانسیل های عضلانی برانگیخته دهلیزی چشمی و گردنی (cVEMP/oVEMP ) آزمون ویدیویی تکان سر (vhit)، ویدیونیستاگموگرافی (VNG) طراحی می شود. این تمرینات برای بازیابی تعادل فرد و کاهش علائم گیجی و سرگیجه انجام می شود. زمان لازم برای توانبخشی دهلیزی با توجه به نوع اختلال تعادلی فرد متغییر می باشد. بهبود سرگیجه وضعیتی حمله ای خوش خیم یک تا چند جلسه، نوریت دهلیزی چند ماه و اختلال دوطرفه دهلیزی تا چند سال زمان لازم دارد.
توانبخشی دهلیزی به سرعت در حال تبدیل شدن به یک درمان ویژه و کاربردی برای بیماران مبتلا به سرگیجه، عدم تعادل و احساس گیجی می باشد. توانبخشی دهلیزی یک درمان قدیمی بوده و از سال 1940 میلادی برای بیماران مبتلا به سرگیجه و عدم تعادل تجویز شده است. توانبخشی دهلیزی در گذشته به صورت تمرینات گروهی انجام می شد. اما اینک برای هر فرد برنامه ای مخصوص طراحی می شود.
درمان سرگیجه
سرگیجه علل و انواع مختلفی دارد برخی از سرگیجه ها بدون درمان و خود به خود بر طرف خواهند شد اما برخی دیگر نیازمند اقدامات درمانی ساده هستند. به هر حال بیماران باید همه جوانب را در نظر بگیرند.
مانور Epley برای درمان سرگیجه وضعیتی حملهای خوشخیم (BPPV) :
اگر سرگیجه بیمار از نوع سرگیجه وضعیتی حملهای خوشخیم (BPPV) باشد. از مانور Epley برای درمان این افراد استفاده می شود. مانور Epley موثرترین درمانی است که برای سرگیجه وضعیتی حملهای خوشخیم تجویز می شود. ممکن است بعضی از بیماران برای بهبود سرگیجه نیاز به روشهای تغییر مکرر داشته باشند. همچنین در مواقع لازم بیماران را برای انجام مانور در خانه راهنمایی می کنند. مانور Epley از هفت مانور ساده و کند که شامل موقعیت های مختلف سر است تشکیل می شود. هدف این مانور انتقال ذرات موجود در مایع گوش داخلی به فضای باز گوش است. در Epley بیمار به کمک پزشک در موقعیت های خاصی قرار می گیرد پس از کاهش یا نیستاگموس یا نشانهها، ۳۰ ثانیه نگه داشته می شود. این مانور اولین بار توسط دکتر جان.ام اپلی(John.m.Eply) مورد استفاده قرار گرفت.
مانور Epley به دست پزشک اجرا می شود، امکان دارد در زمان این فرآیند بیمار دچار سرگیجه شود. شروع این فرایند با مانور هالپایک صورت میگیرد. اما حرکت های سر بیشتری به آن اضافه می شود. در این فرآیند از بیمار می خواهند بدون تکان دادن سر به اطراف بچرخد. این مانور یک فرایند پیچیده است که حتماً باید توسط پزشک متخصص انجام شود.
جراحی:
اگر با تلاش های مکرر و تکرار مانور Epley بهبودی حاصل نشود، ممکن است برای درمان بیماران مبتلا به BPPV جراحی در نظرگرفته شود. در این جراحی با نصب یک پلاگین استخوانی در گوش داخلی بخشی از گوش که باعث سرگیجه می شود را مسدود می کنند. نتیجه جراحی به این صورت است که گوش داخلی واکنشی به حرکات ذرات یا حرکات سر نمی دهد. بیش از ۹۰ درصد بیماران جراحی موفقیت آمیز داشتند.
درمان علامتی:
اگر علت ایجاد سرگیجه یکی از موارد زیر باشد می توان برای کاهش علائم دارو درمانی را تجویز کرد:
● یک علت مرکزی
● التهاب عصب دهلیزی
● ایدیوپاتیک (علت ناشناخته)
البته دارو درمانی علت ایجاد سرگیجه را از بین نمی برد. نوریت با استراحت تسکین می یابد. درمان علامتی پیش از نتیجه آزمون تخصصی ممکن است برای ایدیوپاتیک یا سرگیجه مرکزی تجویز شوند.
داروهای مهارکننده دهلیزی یا ضد تهوع پس از کنترل شدن بیماری ممکن است برای رفع علائم حاد بیماران تجویز شود. این داروها می توانند در تسکین بیماری حرکتی با حالت تهوع استفاده شوند اما یک راه حل دائمی نیستند. دارو های بنزودیازپین آنتی هیستامین، آنتی کولینرژیک سه گروه از سرکوب کننده های دهلیزی هستند. لورازپام و دیازپام، مکلزین و دیمن هیدرینات، برخی از این داروها هستند. داروهای آنتی بیوتیک مانند: آموکسی سیلین و یا استروئیدی مانند: پردنیزولون و یا داروهای ضد ویروسی مانند: آسیکلوویر تجویز شود.
به طور کوتاه تهوع و استفراغ توام با سرگیجه را می توان با دارو تسکین داد. در این خصوص از دارو های مختلف خوراکی و تزریقی ممکن است استفاده شود. اگر تهوع خفیف باشد از داروهای خوراکی به صورت زیر زبانی استفاده می شود و در موارد اورژانسی از داروهای تزریقی استفاده می کنند. هر چند که سازمان غذا و داروی آمریکا استفاده خاص از دروپریدول را تایید نکرده است اما در برخی مواقع برای بهبود سرگیجه و تهوع از آن استفاده می کنند.
مکلزیت یا دیمن هیدرینات از جمله رایج ترین سرکوب کننده های دهلیزی هستند که برای این منظور تجویز می شوند. هر چند این دارو ها خواب آور هستند اما عوارض جانبی خاصی ندارند و توصیه می شود پس از مصرف این داروها از رانندگی و کار کردن با ماشین های سنگین و یا فعالیت هایی که نیاز به دقت و تمرکز دارند اجتناب کنید.
پرومتازین و پروکلرپرازین هم از داروهای ضد تهوع با تاثیر بالا هستند. البته به دلیل عوارض جانبی که این دارو ها دارند برای همه بیماران مناسب نیستند. اکستراپیرامیدال (دیستونی و پارکینسون) و خواب آلودگی از عوارض این داروها است. همچنین دارو هایی که سرعت خالی کردن معده را افزایش می دهند برای افراد دچار تهوع تجویز می شوند. برخی از این داروها متوکلوپرامید و دومپریدون هستند.
تمرین درمانی سر گیجه
مانور درمانی Liberatory توسط آقای سمونت در سال 1998 معرفی شد. اساس طراحی این مانور بر پایه تئوری رسوبات کوپولا است. بر اساس این تئوری رسوبات از کوپولا با حرکت های شدید بیمار جدا می شوند.
روش مانور
در این مانور ابتدا بیمار در حالت نشسته قرار می گیرد. سپس سر را بدور از گوش مبتلا می چرخانند و در یک حرکت ناگهانی به پهلویی که به سمت گوش مبتلا باشد خوابنده می شود. در این شرایط سر بیمار به سمت بالا قرار گرفته و عکس گوش مبتلا است. اما بدن بیمار به سمت گوش سالم خوابیده است. چهار دقیقه در این وضعیت نگه داشته می شود. سپس یک دفعه به پهلوی دیگر خوابانده می شود و چهار دقیقه در این حالت می مانند. و پس از آن به آرامی می نشیند.
روش انجام مانور epley
در ابتدا گوش مبتلا را مشخص کرده و سپس بیماری طوری روی تخت می نشیند که اگر روی تخت دراز بکشد سر او بیرون از لبه تخت قرار گیرد. سپس سر بیمار را به سمت گوش مبتلا 45 درجه می چرخانند و به پشت می خوابانند. پس از چند لحظه نیستاگموس ظاهر می شود. بیمار سی ثانیه باید در این حالت بماند. سپس سر را 90 درجه به سمت گوش غیر مبتلا می چرخانیم. اگر بیمار سرگیجه نداشت. باز هم 90 درجه سر را به طرف گوش غیر مبتلا می چرخانیم. سپس از بیمار میخواهیم به حالت نشسته بر گردانده شده در حالیکه سر او 45 درجه به سمت گوش غیر مبتلا چرخیده است بعد سر بیمار صاف گردیده و کمی به سمت پایین میچرخانیم، اگر در هنگام نشستن بیمار نیستاگموس رخ ندهد یعنی مانور موفقیت آمیز بوده است. چون در این حالت رسوب ها وارد اوتریکل شده اند. برخی معتقدند بهتر است پس از مانور بین 24 تا 48 ساعت بیمار در حالت نیمه نشسته باقی بماند. اما اکثر بررسی ها نشان داده اند که پس از مانور محدودیت وضعیتی خاصی وجود ندارد.